zondag 10 maart 2024

Vrouwenstemmen

Onlangs zag ik weer twee boeiende voorstellingen van, door en over vrouwen: 'De Ander (v)' van Discordia en '(V)' van het Vlaamse gezelschap De Nwe Tijd. Ik zal ze hier samen bespreken – niet alleen omdat ze beide in de titel het vrouwelijke (heel bescheiden) tussen haakjes zetten, maar ook omdat de voorstellingen vrijwel dezelfde heldere enscenering hebben: enkele vrouwen bevinden en bewegen zich op een vrijwel kale toneelvloer en ondertussen vertellen ze elkaar... nou ja: dingen.

In 'De Ander (v)' zijn die dingen gedachten, herinneringen en ideeën over hoe mensen zichzelf definiëren en zich daarmee onderscheiden van anderen. Net als de voorgaande voorstellingen in de onvolprezen serie ‘Weiblicher Akt’ gaat het dan vooral om de vrouwelijke kijk op de ‘ander’. Met o.a. de Franse filosoof Levinas en populaire cultuurkritische schrijvers als Adam Philips en Aminata Cairo als inspiratie, heeft ook deze voorstelling weer een zekere filosofische inslag. Het aardige is echter dat de spelers (Annette Kouwenhoven en Miranda Prein, dit keer aangevuld met Zephyr Brüggen) hun eigen ideeën over en bedenkingen bij al die theorieën vertellen. En zij doen dat in de vorm van een gesprek waarin ze elkaar in een rap tempo de ene na de andere bespiegeling (met dikwijls bijzonder geestige voorbeelden) voorhouden.

Impliciet blijft dat het allemaal vrouwelijke bespiegelingen zijn – en dat is natuurlijk toch wel een verschil met hoe mannen naar al die abstracte ideeën over 'de ander' kijken. En dat maakt deze voorstelling ook zo interessant: het zijn de almaar luidere vrouwelijke stemmen die met elkaar toch echt een heel nieuw geluid produceren.

Dat laatste is zeker het geval in de voorstelling '(V)' van De Nwe Tijd. Dit keer zijn het vijf vrouwen die hun moeders en elkaar hebben geïnterviewd over wat er van hen werd verwacht, over wat ze zelf van het leven hebben verwacht en wat daarvan terecht is gekomen. In de voorstelling wordt van al deze gesprekken verslag gedaan in de vorm van grappige, maar ook minder grappige en soms zelfs pijnlijke, persoonlijke ervaringen die de vijf vrouwen elkaar vertellen. Als publiek luisteren wij als het ware mee met een ontspannen kringgesprek.

Qua tempo is het gesprek veel rustiger dan bij de dames van Discordia maar dat komt ook door de zeer persoonlijke aard van de gebeurtenissen die de spelers elkaar vertellen. Deze worden afgewisseld met fragmenten van de interviews met de moeders die op een achterdoek worden geprojecteerd en dit geeft een sterk beeld hoe zowel de verwachtingen als de mogelijkheden van vrouwen de afgelopen decennia wel, of juist helemaal niet zijn veranderd.

Het verschil tussen de moeders en hun dochters is natuurlijk de toegenomen vrijheid – nog altijd relatief, maar zeker voor vrouwen in het Westen zijn de mogelijkheden om jezelf te ontwikkelen de afgelopen decennia aanzienlijk verbetert. Des te schrijnender zijn de verhalen van moeders die allemaal wel op een of andere manier vast zaten in een systeem dat hen nauwelijks de ruimte bood om te zijn wie zij werkelijk waren of te doen wat ze eigenlijk wilden doen.

Maar ook de vrouwen op het toneel ondervinden nog altijd veel beperkingen – en er volgen verschillende voorbeelden van dom, onbehouwen of ronduit kwaadaardig gedrag van mannen. Een recensent vond al die verhalen bij elkaar een wat eenzijdig en vooral overdreven negatief beeld van de man geven, maar ik had daar geen moeite mee. Integendeel. Er zou veel meer geluisterd moeten worden naar hoe het gedrag van mannen werkelijk wordt ervaren, en hoe het vaak juist de bijna onbewuste, kleine dingen zijn waarmee een onderdrukkend systeem in stand wordt gehouden – niet alleen onderdrukkend, maar vooral ook fysiek benauwend en daarvan worden voorbeelden genoemd die alle vrouwen in de zaal wel herkennen.

Afgezien van de inhoud, vond ik vooral de toon van de voorstelling erg goed. Als enige zoon die opgroeide tussen drie zussen en een moeder ben ik wel een beetje bekend met hoe vrouwen onderling gesprekken voeren. Want als het over persoonlijke ervaringen gaat, praten mannen en vrouwen echt anders met elkaar. (In dit verband is het aardig om te zien hoe moeizaam twee mannen hun zorgen en verwachtingen bespreken in de recente voorstelling ‘A case for the existence of God’).

De voorstelling van de Nwe Tijd is zo’n typisch groepsgesprek waarin vrouwen elkaar rustig aanhoren, uit laten praten, niet onderbreken maar rustig wachten – ook als een stilte ongemakkelijke wordt. In de ruimte die zo wordt gecreëerd, krijgen alle getuigenissen een zekere diepte en breedte en gaat de voorstelling niet meer exclusief over vrouwen en/of het vrouwelijke, maar wordt er gewoon een kwetsbare kant van het mens-zijn getoond. Suzanne Grotenhuis deed overigens iets soortgelijks in haar voorstelling ‘Holy Shit’ (nr. 2 in mijn top-10 van vorig jaar!) waarin traumatische ervaringen rond een miskraam en een bevalling ook ver boven het persoonlijke drama van een individuele vrouw werden getrokken.

Een getuigenis van Ellis Meeuwsen in de voorstelling '(V)' mag ook zeker niet ongenoemd blijven. In een voorzichtig opgebouwd verhaal vertelt Ellis op een volkomen invoelbare manier hoe zij een tijdje terug langzaam maar zeker in een uitzichtloze tunnel belandde – voor de goede verstaander is het duidelijk dat zij zoals veel meisjes en jonge vrouwen aan een ernstige eetstoornis leed. Wijselijk staat ze niet uitgebreid stil bij de donkere eenzaamheid van die aandoening maar stipt ze die slechts zijdelings aan. In plaats daarvan concentreert zij zich op de wonderlijk eenvoudige wijze waarop haar vriendin haar uiteindelijk uit die tunnel wist te trekken: door te zeggen dat zij alle keuzes van haar vriendin daar in die tunnel kon accepteren, maar dat het leven buiten in het licht mét haar vriendin toch leuker is.

Zo was dit ontroerende verhaal een perfecte illustratie van ‘de ander’ die wij nodig hebben om te kunnen bestaan. Voor die les hebben we ook geen filosofen of levenscoaches nodig, maar gewoon goede theatermakers – en wat mij betreft dan bij voorkeur vrouwelijke...